Ostatnie lata panowania Augusta III, śmierć jego i wybór Stanisława Augusta Poniatowskiego.

August III, narzucony Polsce przemocą oręża moskiewskiego na króla, był wzorem niedołężności. Zdawszy rządy na ministra saskiego Brühla, nie zajmował się sam sprawami Rzeczypospolitej. Według ustaw tejże nie mógł się minister obcy mięszać w jej sprawy, lecz na wszystko znalazły się sposoby. Najprzód bowiem udawano ciągle, że to sam król załatwia sprawy, a nadzieja bogatych obłowów skupiała zawsze licznych około Brühla partyzantów, którzy nietylko wskazywali mu drogi, jak obchodzić ustawy, ale w dodatku brali na siebie obronę wobec rodaków każdego nadużycia. Brühl nagradzał usłużnych dostojeństwami, urzędami i starostwami, a że do króla bez niego nie można się było dostać, rozrządzał wkrótce licznym zastępem stronników, którzy robili wszystko na jego skinienie. Chcąc działać bezpieczniej a przytem i swoich w Polsce wyposażyć synów, postarał się i o szlachectwo polskie. Że zaś świeżo uszlachcony nie mógł zaraz otrzymywać dostojeństw i królewszczyzn, wynaleziono sposób zaliczenia go w poczet dawnej szlachty. Sposobność nastręczyła wieś Brylewo, dawniej własność Ocieskich, z czego zręczni matacze palestry trybunalskiej wywiedli, że przodkowie ministra saskiego Brylowie-Ociescy dzierżyli wieś wspomnioną. Syn najstarszy ministra wygrał sprawę o tę wieś w trybunale koronnym, i odtąd stali się sascy Bruhlowie dawną szlachtą polską!

Rządy Brühla były zgubne dla Polski, ponieważ nie dbał o jej dobro, sławę i potęgę, a swemi matactwami dyplomatycznemi i używaniem środków demoralizujących podkopał do reszty jej znaczenie i przywiódł ją ostatecznie do tego, że była na łasce sąsiadów. Rozstrój wewnętrzny musiał się zwiększyć, skoro nikt drogą prawdziwej zasługi lub użytecznego dla ojczyzny działania nie dobił się urzędu, dostojeństwa lub chleba zasłużonych tj. starostwa czy też innej królewszczyzny, a wysługiwanie się dworowi lub nadskakiwanie wpływowym u ministra osobom było jedynym środkiem uzyskania jakiegokolwiek stanowiska lub nagrody. Ludzie prawdziwej zasługi i pałający czystą miłością ojczczny uchylali się od spraw publicznych, ponieważ nie poczuwali w sobie ani chęci ani woli stawania w tłumie nadskakujących. Takich atoli było w tym wieku zepsucia nader mało, a reszta albo dawszy się ująć dworowi, była gotowa na każde jego skinienie, albo nie widząc możności zyskania na nim wpływu i przewagi, łączyła się z jego przeciwnikami i tworzyła stronnictwo niby to opozycyjne. I jedni i drudzy nie występowali właściwie do walki o dobro ojczyzny, o które nie dbali w rzeczy, lecz o przewagę wpływu swego na dworze i w Rzeczypospolitéj. Gdzie były w grze tak nieczyste pobudki, tam nie mogło przyjść do zgodzenia się na cokolwiek ze względu na dobro publiczne, chociaż dość często osłaniano pięknie brzmiącemi frazesami patryotycznemi dążenia w najwyższym stopniu niepatryotyczne. Ponieważ strony sporne nie miały w miłości kraju wspólnego ogniska, w którem ich różnokierunkowe dążenia mogłyby się spływać, musiały ich zatargi przybrać charakter najszkodliwszy dobru powszechnemu, skoro każda z stron spornych była gotowa poświęcić raczej to dobro, niż swe własne cele. Z tego wynikło w dodatku, że dawniej używane zrywanie sejmów stało się systemem, ponieważ każda ze stron spornych uciekała się zaraz do tego środka, jeżeli spostrzegła, że w sejmie jej przeciwnicy są górą. Dokonywano téj zbrodni przeciw ojczyźnie w takich wypadkach, gdzie od utrzymania sejmu zależało ubezpieczenie jej przyszłości. Zrywano tym sposobem z najnieczystszych pobudek sejm po sejmie, a dzieje każdego z nich, szczególniej zaś wyświecenie tych pobudek, przejęłyby dziś serca nasze najgłębszą boleścią i oburzeniem na tych nędzników, którzy za wzięte od obcych, a czasem, jak wr. 1742, od żydów pieniądze pozbawiali kraj możności obmyślenia środków własnej obrony!

Wśród tego odmętu musiał każdy, kto trzeźwo poglądał na bieg spraw publicznych, przewidywać zgóry, że kraj musi upaść, jeżeli wcześnie się nie zaradzi tak strasznemu bezrządowi. Lecz jak zaradzić złemu, które się nadto już zakrzewiło, byłowłaśnie zagadnieniem niełatwo dającem się rozwiązać. Jedni obrawszy drogę bezpieczną lub o bardzo długą, przystąpili do poprawy wychowania młodzieży, które w najopłakańszym było stanie. Na tem polu odznaczył się za Augusta III, szczególniéj ks. Stanisław Konarski pijar. Inni zaś chcieli raźniej iść do celu a dlatego skupiali siły i stronników, aby gwałtownym nawet sposobem uchylić ów bezrząd a natomiast ustalić ład i porządek w kraju. Jego nie można nawet było łagodnymi dokonać środkami, zważywszy, że wszelkie przekonywanie o potrzebie gruntownéj naprawy urządzeń ojczystych byłoby tam daremném, gdzie prywata i demoralizacya do takich już doszły rozmiarów. Wszakże i przedtém odzywały się napróżno głosy ostrzegające, że bezrząd i bezradność muszą zgubić Polskę, a jednak nikt nie zważał na nie, strony zaś walczące z sobą o przewagę wpływu nie troszczyły się o to bynajmniej, co się stanie jutro z ojczyzną. Twórcami bezrządu byli możni panowie, rozrządzający rzeszą drobnej szlachty, która wabiona „czapką i papką“ szła we wszystkiem ślepo za nimi, i to robiła, co wyszło z rozkazu pańskiego. Otóż chcąc uchylić bezrząd, trzeba było złamać potęgę możnych, co niełatwem było zadaniem w ówczesnej Polsce.

Ci którzy zamierzali drogą reformy politycznej ocalić ojczyznę, dzielą się na dwa obozy. Jedni pragnęli utrzymać dawne urządzenia Rzeczypospolitej, które zwali doskonałemi, a pod reformą rozumieli naprawę jedynie tego wszystkiego, co się w nich w ciągu wieków wypaczyło lub popsuło, lub należycie nie było wykonywaném. Twierdzili zaś, że byle wszystko należycie ująć w karby ustaw i dopilnować ścisłego wykonywania tychże, pójdą wszelkie sprawy wybornie, a Rzeczpospolita z odżyciem dawnych cnót obywatelskich odzyska znów pierwotną swą sławę i potęgę. Drudzy byli przeciwnie zdania, że cały ustrój społeczno-polityczny Rzeczypospolitej jest wadliwy, że chcąc zatém ojczyznę od nieochybnego ocalić upadku, trzeba wszystko w niéj przebudować, skoro dawne formy zużyte nie odpowiadają potrzebom i stosunkom świeżo powstałym. Na czele pierwszych byli Jan Klemens Branicki hetman w. kor. i kasztelan krakowski, Wacław Rzewuski hetman pol. kor. i wojewoda krakowski, jenerał Mokronowski i inni. Drugim przewodzili dwaj Czartoryscy tj. Michał w. kanclerz litewski i August wojewoda ruski. Zamiarem ich było przekształcić Polskę w rządną monarchię dziedziczną, mającą liczne wojsko, uporządkowany należycie skarb, dobrą administracyę i surowy wymiar sprawiedliwości dla wszystkich bez różnicy. Miastom chcieli przyznać współudział w sprawach publicznych, a włościanom upewnić opiekę ustaw, broniących każdego z nich przeciw samowoli i nadużyciom dziedziców. Przybrawszy do pomocy Stanisława Poniatowskiego, regimentarza wojsk koronnych, później wojewodę mazowieckiego, a od r. 1752 kasztelana krakowskiego, za którego wydali swą siostrę Konstancyę, Jędrzeja Zamojskiego, i kilku innych światlejszych obywateli, starali się przedewszystkiem owładnąć dwór Augusta III, aby wpływem przez to uzyskanym i udzielaniem protekcyi skupić około siebie jak najliczniejszych stronników. Z początku trzęśli istotnie całym dworem, a mając po swej stronie Briihla, którego przedzierzgnęli na potomka dawnej rodziny szlacheckiej wyrokiem trybunalskim, rozrządzali tak zwaną łaską rozdawniczą króla, to jest uzyskiwali dla siebie, swych przyjaciół i partyzantów dostojeństwa, urzędy i królewszczyzny. To dało im możność zebrania nietylko znacznych dostatków, ale oraz i licznego stronnictwa, które zorganizowane doskonale, spełniało z ślepém prawie posłuszeństwem wszelkie ich polecenia i rozkazy. Ułożywszy w szczupłém gronie osób plan powyższy, nie występowali z nim na razie, aby nie spłoszyć przeciwników i nie zrazić zawcześnie ogółu szlachty, rozmiłowanej w swych urządzeniach republikańskich. Gdyby zresztą byli sobie poczynali mniej bezwzględnie, a szczególniej nie drażnili miłości własnej swych przeciwników, byłoby się może udało przywieść do skutku zamierzone przekształcenie Rzeczypospolitej.

Czartoryskim, czyli tak zwanej familii, nie można wielkich odmówić zdolności, a czyny ich dowodzą w sposób niezbity, że byli prawdziwymi mężami stanu. Lecz mimo to było ich zadanie nader trudném. Opłakany stan kraju, zniszczone miasta, lud wiejski w najcięższém poddaństwie, tłumy szlachty wysługujące się niewolniczo możnym, nieład w skarbie, wojsku nieliczném i całej administracyi, niedołęztwo w prowadzeniu spraw zewnętrznych, bezsilność zupełna, przedajność sądów i rozpasanie się możnych na wszystko, wymagały stanowczego zaradzenia, jeżeli kraj nie miał runąć w przepaść. Czartoryscy i najbliżsi ich przyjaciele pojmowali dokładnie to położenie ojczyzny, lecz natrafiając na opóru dworu i po województwach, przekonali się wkrótce, że gdy opór ten przyjdzie łamać przemocą, nie wystarczą własne do tego ich siły; i że trzeba szukać pomocy za granicą. Pierwsze o to kroki poczynili 1752 r. u posła angielskiego Williamsa, który z rozkazu swego dworu miał czynić zabiegi, aby potężną przeciw Francyi związanej z królem pruskim Fryderykiem II utworzyć koalicyę, do której już przystąpił August III, jako elektor saski, a do której Williams chciał wciągnąć i Polskę. Widząc niedołęztwo stronnictwa dworskiego, na którego czele stał wtedy Branicki hetman koronny, wolał wejść w rokowania z dobrze zorganizowaną stroną Czartoryskich, którzy w zamian za poparcie swych planów w sprawie przetworzenia wszystkich urządzeń Rzeczypospolitej, byli gotowi pracować nad przystąpieniem jej do koalicyi wspomnionéj. Rzecztę miano wnieść na sejm zwołany w pierwszych dniach Października 1752, którego większość składała się z stronników Czartoryskich. Lecz poseł francuzki de Broglie spowodował zerwanie sejmu, a gdy Czartoryscy z wielką zręcznością zaczęli wytwarzać konfederacyę, pomięszał i tu ich szyki, ponieważ skłonił jenerała Mokronowskiego do rozbicia téjże w zarodzie. Przy tej sposobności związali się ich przeciwnicy z Brukiem, przez co wzięli górę na dworze.

Z pomiędzy sąsiadów Polski byli wówczas dwaj to jest Austrya i Prusy śmiertelnie z sobą znieprzyjaźnieni. Powodem tej nieprzyjaźni był zabór Szlązka, dokonany w szczęśliwéj wojnie przez Fryderyka II króla pruskiego, który go wydarł Austryi. Panująca wówczas w Austryi Marya Teresa przemyśliwała nieustannie nad sposobami odzyskania Szlązka i pognębienia łupieżcy, jak nazywała króla pruskiego. Równą niechęcią pałała przeciw Francyi z nim sprzymierzonej, a była w sojuszu z Anglią, żywiącą od dawna nieprzyjaźń przeciw Francyi. Czartoryscy mniemali zatem, że za pośrednictwem Anglii zyskają poparcie Maryi Teresy w swych zamiarach. I rzeczywiście powinien był dobrze zrozumiany interes skłonić dwór wiedeński do pomagania ich stronnictwu, które dążyło do wzmocnienia Polski. Lecz Marya Teresa, marząca głównie o odzyskaniu Szlązka, nie pojmowała ważności tej sprawy. Jej przeciwnik Fryderyk II był z zasady przeciwny spotężnieniu Polski, ponieważ czyhał tylko na sposobność, aby zaborem Prus polskich zwiększyć i zaokrąglić własne państwo. Tym sposobem nie mogli Czartoryscy liczyć na pomoc żadnego z obu tych sąsiadów. I tu trzeciego sąsiada, którym była Turcya, pogrążona w barbarzyństwie i wtedy sama bezsilna, trudno było znaleźć skuteczne poparcie. Zostawała przeto sama jeszcze carowa moskiewska, którą ich przyjaciel Williams miał właśnie z rozkazu dworu swego namówić do owej koalicyi przeciw królowi pruskiemu i Francyi, i dlatego wybierał się do Petersburga w towarzystwie ich siostrzeńca, kasztelanica krakowskiego, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wiedzieli wprawdzie, że i Moskwie nie mogło być pożądaném wzmocnienie Polski, nad którą pragnęła jak dotąd przewodzić, a niemniej, że carowa, żyjąca w zażyłości z Augustem III, nie zechce łączyć się z przeciwnem mu stronnictwem. Lecz mając oddawna ciągłe z Petersburgiem stosunki, liczyli na to, że na przedajnym dworze moskiewskim znajdą, za pośrednictwem szczególniej Williamsa, potrzebne do swych planów narzędzia. Na razie mogło się zdawać, że im wszystko pójdzie po myśli, dokąd Williams był górą. Niebawem jednakże zmieniło się wszystko. Austrya zawarła przymierze z Francyą, czém oburzony dwór angielski wszedł w sojusz z królem pruskim i polecił Williamsowi, aby i Moskwę do tegoż skłaniał. Wpływ atoli austryackofrancuzki przemógł, a carowa Elżbieta związała się (1756 r.) najściślejszém przymierzem z Austryą, Francyą i Augustem III, jako elektorem saskim, przeciw królowi pruskiemu, a tem samem i przeciw Anglii. Za to sprzyjał wyznaczony przez nią następca tronu Piotr wraz z żoną swą Fryderykowi II. Z tym tak zwanym dworem młodym związali się teraz Czartoryscy w nadziei, że gdy Piotr, a bardziej żona jego Katarzyna, z którą ich siostrzeniec Stan. August Poniatowski za pośrednictwem Williamsa zawiązał stosunek miłosny, przyjdzie do władzy, nie odmówi im pewnie swojej pomocy. Nie łudzili się zaś przypuszczeniem, że Moskwa z wszelką świadomością celu będzie popierać ich zamiary przekształcenia bezładnej Rzeczypospolitej w rządną i potężną monarchię. Wiedzieli nawet zgóry, że temu będzie stanowczo przeciwną. Lecz liczyli na przedajność moskiewskich dostojników, a niemniej i na to, że udawaną uległością zyskają pomoc, a skoro swego dopną, wówczas będą rozrządzać dostateczną siłą zbrojną, by odeprzeć wszelkie dalsze uroszczenia moskiewskie. Tak więc zamyślali użyć zręcznie Moskwy jako narzędzia do swych planów, a nie przypuszczali odwrotnie, że mogą stać się w jej ręku narzędziem do przyśpieszenia zguby własnej ojczyzny, którą chcieli z pomocą moskiewską ochronić swemi reformami od upadku.