Renesans Lwowski. Przemianki. Pierwsi Architekci Włoscy. Piotr Lugańczyk. Pochodzenie Architektów Lwowskich. Quadro-Lugano. Piotr Krasowski. Paweł Szczęśliwy.

Tessyńrzycy odgrywają w architekturze XVI wieku iw całej epoce baroka niemal pierwszorzędkrakowskich zwanych Derąkami, Delrągami albo Del Ronchi’mi, takiem w końcu seminaryum budowniczych i rzeźbiarzy było Cadro pod Luganem.

Z tego to Tessynu, ojczyzny osobnego lombardzko-tessyńskiego stylu, pełnej gotycko-romańskich kościołów, oryginalnych kampanii, ustronnych kaplic pokrytych freskami i starych zamczysk, pochodził dalszy architekt lwowski, o którym pierwszą archiwalną wiadomość spotykamy w r. 1567: Petrus Crassowski Italus Murator Szwanczar. Przyjmuje on prawo miejskie w tym roku. Dodatek „Szwanczar“, co oczywiście znaczyć ma Szwajcar, stwierdza to jego pochodzenie z cysalpińskiego kantonu, nazwisko zaś polskie Krassowski, którego nie można w tym wypadku uważać za cognomen ex arte czyli przemianek, bo w r. 1567 nie istniał jeszcze cech mularski we Lwowie, możnaby analogicznie odnieść do nazwy jakiejś miejscowości, z której ten Włoch pochodził, n. p. do Carasso pod Bellinzoną, gdyby bliższym i prostszym a niewątpliwie także trafniejszym nie był domysł, że źródło jego da się odnaleźć w Krasowie, pode Lwowem, miejscowości, której kamieniołomy dostarczały głównego materyału do monumentalniejszych gmachów lwowskich, w której zatem włoski nasz architekt zapewne dłuższy czas przebywał, zwłaszcza, że jak obaczymy, zajęty był przy budowach cerkiewnych Stauropigji, do których właśnie niemal wyłącznie używano kamienia krasowskiego. 

Krasowski, bo tak go już nazywać będziemy, nie miał szczęścia we Lwowie. Oprócz kaplicy ruskiej, której autorstwo bodaj w części jemu przypisaćby można, i oprócz jednego z domów patrycyuszowskich w rynku, który dotąd się przechował, jakkolwiek z późniejszemi przeobrażeniami, a o którym będzie mowa, wzniósł Krasowski we Lwowie dwie wieże, z których niestety jedna zawaliła się przed ukończeniem. Krasowski zbudował wieżę przy dzisiejszej katedrze ormiańskiej a następnie jeden z bogatych a gorliwych o sławę swego wyznania Rusinów lwowskich, Dawid Ftoma, powierzył mu budowę wieży przy cerkwi zwanej wołoską. Wieża, doprowadzona w r. 1570 do trzeciego rusztowania, runęła, a Dawid Rusin w swoim i swoich spółwyznawców imieniu (suo et totius Civitatis Vicinorum suorum religionis Russiae nominibus) wytoczył Włochowi proces przed urzędem radzieckim.

Z aktów tego procesu wyjmujemy najważniejsze szczegóły. Dawid Rusin w żałobie swojej powiada, że ugodził Krasowskiego przed dwoma laty, a więc 1568 r. do zbudowania tej wieży, którą już budowniczy Felix (z przydomkiem Trembacz) doprowadził był do trzeciego rusztowania, a której fundamenta miały 6 łokci szerokości. Krasowski był tylko technicznym kierownikiem a nie przedsiębiorcą budowy; sam Dawid dostarczał mu materyałów i robotników, a Krasowskiemu płacił jako honoraryum z początku po grzywnie, później po 2 złote tygodniowo. W ciągu budowy zaczęły się pokazywać rysy w murze, a Krasowski, jak zapewnia Dawid, mimo przestróg budował dalej, kazawszy tylko rysy zasmarować wapnem. Szkodę swoją ocenia Dawid na 3000 zł. Krasowski odpiera, że jeśli wieża runęła, to z winy złych fundamentów, a więc z winy budowniczego Felixa, który fundamenta te położył i wieżę do trzeciej kondygnacyi już był wyprowadził. Gdyby był wiedział, że fundamenta są tak słabe, byłby się nie był podjął budowy. Jakoż świadkowie przyznają, że Krasowski swojej wieży, t, j. ormiańskiej, był pewny, bo sam fundamenta wybierał, a natrafiwszy na grzęzki grunt, dopóty kopał, dopóki się nie dostał do calca (usque ad petram fortem pervenisset) — ale o ruskiej wieży zaraz powątpiewał, bo moczar tylko kamieniami zasypano. Zresztą Dawid Rusin dostarczał mu bardzo lichego materyału a i tego jeszcze bardzo skąpił, co też i świadkowie potwierdzają; jednego z mularzy Dawid odprawił' od roboty, bo zanadto „pluskał" wapnem (spargeret alias pluskał cemento). Zamiast używać do wyższych murów cegieł, nie zaś dużych kamieni, Dawid nie kazał brać cegieł i mówił; „Ej bieszu (biesa) tobie, buduj tak jakoć każę". 

Krasowski powołuje ze swej strony na rzeczoznawców budowniczych: Alberta Borcowskiego z Brzeżan, Jakóba Rogacolowicza z Głęboki, Marcina Quadrio (oczywiście de Cadro, jak tylu innych) z Pomorzan i Rocha (Szafrańca) ze Lwowa, wszystkich włoskiej narodowości (Italos muratores), jak wyraźnie dodano w aktach. Mimo tej obrony Krasowski przegrał sprawę i zapadł już wyrok przeciw niemu, Dawid Rusin wolał jednak dobrowolną ugodę, znał bowiem dobrze „labirynty prawne", które mimo wyroku pozostawały jeszcze pokonanej stronie, i stanęło na tem, że Krasowski obowiązał się zapłacić Dawidowi 310 zł., z której to sumy 160 zł. przekazuje mu zaraz na kamienicy Kudlińskiej, resztę zaś ma wypłacić w trzech latach pod utratą sławy i procederu (sub detrimento et privacione famae atque artificii sui). 

Mimo tak przykrego epizodu, który, jakby się zdawało, powinien był raz na zawsze wykluczyć wszelkie dalsze stosunki między Krasowskim a ruską Stauropigią, jest przecież rzeczą więcej niż prawdopodobną, że architekt ten już po katastrofie miał czynny udział w dalszych robotach około gmachów cerkiewnych, i że t. zw. kaplica Trzech Swiatyteli, jeżeli nie w całości to przynajmniej w części swej dekoracyjnej jego jest dziełem. Według źródeł samejże Stauropigii mała ta cerkiewka rozpoczęła się budować znacznie później od dzisiejszej wieży, to jest około roku 1578, kiedy wieża już była na ukończeniu — źródła te wszakże, o ile je znamy z pracowitego zestawienia prof. Szaraniewicza, podanego na wstępie do cytowanej już przez nas jubileuszowej publikacyi, nie dają dat jasnych i dokładnych. Gdyby istotnie tak było, przypuszczać by należało, że kaplicę budował ten sam architekt, który wzniósł nową wieżę po zawaleniu się dawnej, t. j. Piotr Barbon, o którym później będzie mowa, nie miałby bowiem fundator Korniakt żadnego powodu powierzać budowy innemu architektowi, skoro ten, którego użył do wzniesienia wspaniałej kampanili, tak dobrze wywiązał się z zadania. Tymczasem niepodobna przypuścić, aby kaplica i wieża były utworami jednego i tego samego mistrza — opiera się temu stanowczo cały charakter kompozycyi, pojęcie stylowe, w ogóle traktowanie tak całości jak i szczegółów architektonicznych i ornamentacyjnych. Natomiast między domem kaplicą a domem w rynku, o którym obszerniej mówimy poniżej, a który według dat zupełnie wystarczających przypisać należy Krasowskiemu, zachodzi tyle stanowczego podobieństwa, taka do identyczności niekiedy posunięta wspólność motywów architektoniki i dekoracyi plastycznej, że nie ulega prawie wątpliwości, iż mamy tu przed sobą jednego i tego samego architekta. 

Kaplica ta zbudowana jest z ciosu, którego układ jednak nie jest tak poprawny i troskliwy jak w samej głównej cerkwi; cztery t. zw. kontr-pilastry dzielą całą jej fasadę na trzy pola; w środkowem polu portal, w bocznych po jednem zbyt nizko umieszczonem oknie. Nakryta trzema kopułami na dość wysokich stosunkowo obłach czyli bębnach (tambours) latarniowych, ozdobionych słupkami i konsolkami z gipsu, ma portal, fryz i gzyms okryty rzeźbami w kamieniu, w których widać jeszcze tradycye dobrych form, tu jednak już tępo odczutych i surowem dłutem twardo wykonanych. Do najlepszych części fasady należy portal z zanadto może ciężkim gzymsowym ocapem, ujęty w dwie kolumny, oplecione winogradem, który to motyw z szczególnem upodobaniem używany był we Lwowie nietylko w kościelnej ale i w świeckiej, całkiem prywatnej dekoracyi. Oryginalne ale bez gracyi są kapitele, któremi uwieńczone są podkładane czyli t. zw. kontr-pilastry — wiążą one z góry całą artykulacyę pilastrową w jedność nie bardzo organiczną, a podwójny rząd drobnych, sucho stylizowanych liści nadaje im cechę jakby ornamentacyjnej egzotyki. Fryz złożony z skrzydlatych główek i fruktowych festonów, rozetowania, lwie maskarony i palmetowe motywa uzupełniają dekoracyę fasady i portalu; rozkład ich wcale trafny i szczęśliwy, ale samo wykończenie bez miękkości i wdzięku.

Daty podane przez prof. Szaraniewicza na podstawie archiwalnych zapisków Stauropigji, jakkolwiek budzą pewne wątpliwości, nie pozwalają przecież twierdzić, aby kaplicę zbudowano przed wieżą — samo zaś połączenie kaplicy z wieżą, niezręczne, niestylowe, a przedewszystkiem czysto-mechaniczne, nie pozwala znowu wierzyć, aby kaplica powstała bezpośrednio po zbudowaniu wieży i mając wraz z wieżą jednego i tego samego fundatora, Korniakta, miała także jednego i tego samego budowniczego. Włoch, który zbudował wieżę Korniaktowską, złożył w tem swojem dziele tyle dowodów talen tu, prawdziwie monumentalnego zmysłu i stylowego poczucia, że mając zbudować kaplicę u jej stóp, byłby niewątpliwie umiał ją połączyć organiczniej, do czego przecież nie brak mu było wzorów w jego ojczyźnie. Domyślać się tedy należy, że plan i cała dekoracya kaplicy były już obmyślane przedtem a zastosowane może do owej pierwszej wieży, która runęła, i że obrobiony i w rzeźbie gotowy już materyał ciosowy nie pozwalał odstąpić od planu. Kaplica ta zresztą nie dochowała się do naszych czasów w nienaruszonej pierwotnej swej postaci. Uszkodzoną znacznie pożarem, odrestaurował w r. 1671 Grek osiadły we Lwowie, Alexy Bałłaban, który nie omieszkał uwiecznić tej swojej zasługi wielce szumnym napisem, umieszczonym na kaplicy. Zdaje się wszakże, że prócz uzupełnień i małych przeróbek, sama fasada nie uległa znaczniejszej zmianie — a roboty restauracyjne objęły tylko dach i kopuły z ich gipsową dekoracyą. 

Z drugiej budowy Piotra Krasowskiego we Lwowie, t. j. wieży czyli dzwonnicy przy katedrze ormiańskiej, nie pozostało nic prócz może fundamentów; ogień zniszczył ją w r. 1778 zupełnie, potopiwszy dzwony i obróciwszy w zgliszcza także pomieszkanie arcybiskupa. Natomiast utrzymał się do naszych czasów, choć w znacznie już zmienionej zewnątrz i wewnątrz postaci, ów dom zbudowany przez Krasowskiego w rynku pod nr. 4 (w XVII w. własność medyka Anczowskiego), jeden z najpiękniejszych zabytków prywatnej architektury w naszem mieście, z prawdziwie misterną fasadą z fasetowanych ciosów (en bossage), z rytmicznie skomponowaną attyką, która wieńczy ten budynek, pełen zarówno monumentalności jak elegancyi (fig. 18). Należał on do patrycyuszki Zofii Hanlowej, która budowę powierzyła Piotrowi Krasowskiemu. Według ugody czyli tak zwanej intercyzy z r. 1577 ma tessyński mistrz prowadzić dalej i ukończyć budowę według formy i opisanej reguły, która się nazywa wizerunkiem (quae Wizerunge appellatur) — a więc mowa tu o z góry przedłożonym i akceptowanym przez Hanlową planie — ma górny kraniec fasadowego muru (parietis anterioris) ozdobić rzeźbionemi kamieniami, kolumnami i kabzamsami (columnas et kabzamszy omnes ex lapidibus sculptis parare). Nie było jeszcze wtedy wspaniałego domu Korniakta; dom Hanlowej, o którym mowa, oddzielony był od realności, na której wkrótce stanąć miał pałac bogatego Greka Kandyoty, jeszcze jednym domem, również do Hanlowej należącym — sytuacya więc ta sama, jaką i dzisiaj widzimy. O ile wnosić można z dalszych wzmianek w aktach miejskich, piękny ten dom w r. 1595 przeszedł na własność Tomasza Alberti’ego, a w XVII wieku należał do dr. Marcina Nikanora Anczowskiego. 

Jest to jeżeli nie najpiękniejszy w czysto architektonicznem znaczeniu, to niewątpliwie najszczodrzej dekorowany ze wszystkich starożytnych domów patrycyuszowskich we Lwowie. Mimo tej hojności w szczegółach ornamentacyjnych nie wywołuje wrażenia przesady, bo dekoracyę rzeźbioną równoważy energiczna mimo swej wytworności plastyka całej fasady, osiągnięta za pomocą rustyki z fasetowanych i „brylantowanych" ciosów. Najrzęsiściej ornamentowany jest parter, którego gęsta rzeźba znajduje z góry, że tak się wyrazimy: oddźwięk w bogatej attyce, złożonej rytmicznie z balustrów, konsol, słupów i ozdobnych obelisków. Aż do przesady bogata i z jubilerską prawie misternością obmyślona jest dekoracya portalu i parterowych okien, ujętych w boniowane ciosowe pilastry, których brylantowane kostki idą na przemian z rozetami (fig. 14). Bardzo ładny i charakterystyczny jest ornament rzeźbiony w nadłucznych klinach (spandrylach) okiennych, w których wdzięczny motyw roślinny wybiega w fantastyczne maski. Kompozycyi jednak nie sprostało dłuto, twarde i tylko mechanicznie wierne, pod którem pełne i płynne formy renesansowego ornamentu schudły i jakby zmarniały, przybierając niekiedy cechę techniki snycerskiej en creux. 

Powiedzieliśmy wyżej, że dom ten podobieństwem a niekiedy nawet identycznością motywów i szczegółów świadczy, że autor jego, Krasowski, musiał mieć także udział w budowie lub dekoracyi kaplicy pod ruską wieżą Korniaktowską. Podobieństwo to uderza na pierwszy rzut oka w kompozycyi i traktowaniu ornamentów, nawet tam, gdzie sam motyw roślinny był inny, a przedewszystkiem stwierdzić się da stanowczo w identyczności fryzów na obu tych zabytkach architektonicznych. Fryz złożony z skrzydlatych główek i fruktowych festonów, który wieńczy u góry część parterową domu, powtarza się na kaplicy ruskiej. Świadczy to także o tem, jak mało w gruncie form przynosili z sobą do Lwowa ci architekci włoscy: każdy z nich miał ich pewien podpatrzony i najczęściej rzemieślniczą tylko praktyką nabyty zapas, ale tak skąpy, że powtarzać się musiał nawet w budowach całkiem rozmaitej natury. Widzimy, jak mało miał inwencyi Krasowski, a to samo zobaczymy także w budowach najcelniejszego z lwowskich Włochów, Pawła Rzymianina, Nazwisko dalszego budowniczego tej pory, Franciszka z przemiankiem Krotochwila, znane już nam jest z listy założycieli cechu mularskiego i kamieniarskiego. Pochodził on także z Cadro w kantonie Tessyńskiin, a po raz pierwszy występuje w aktach miejskich w r. 1565 jako Franciscus Quadro Krotofilia Italus Murator.  Zwano go także Ferensem. Co budował we Lwowie, niewiadomo, że jednak czynnym był w swoim zawodzie, wypływa z pozwolenia danego mu przez miasto na urządzenie wapniarki w kamieniołomie miejskim w Hołosku i na piętnaście wypałów wapna, za co miał zapłacić 30 zł. Natomiast dowiadujemy się o robocie, jakiej podjął się po za Lwowem spólnie z drugim lwowskim architektem, Sebastyanem Czeszkiem Krakowianinem.

Obaj zeznają przed aktami, że zawarli ugodę z Jadwigą Tarłową, wdową po Mikołaju Tarle chorążym ziemi Sandomierskiej, o wykonanie kamiennego grobowca i pomnika temuż zmarłemu Tarle w Otwinowie za sumę 180 zł. Oprócz tego Franciszka Krotochwili był równocześnie drugi mistrz Franciszek we Lwowie, którego dla odróżnienia akta miejskie zapisują jako Franciscus Furlan. Przydomek ten wskazuje, że pochodził z Friulu, posiadłości wówczas weneckiej.