Kilka uwag ogólnych.

Prawie by powiedzieć można, że ta twórczość artystyczna Włochów i Niemców tylko mechanicznie przystaje do uśpionych twórczych elementów naszego własnego społeczeństwa, a te m onum entalne zabytki stoją na gruncie polskim tylko w fizycznem tego słowa znaczeniu. Ci obcy mistrzowie, dziwna rzecz, po większej części sami zostali Polakami, ale żaden z spółczesnych im Polaków nie został mistrzem. Nawet wbrew wiekowej tradycyi w sztuce i rzemiośle, ich synowie, spłodzeni w Polsce, albo nie oddawali się zawodowi swoich ojców, albo oddawszy się mu, nie doprowadzali do biegłości w odziedziczonej sztuce. Jan Plister spędził cały niemal żywot w Polsce, tu się ożenił i tu umarł, syn jego był także rzeźbiarzem, ale bez talentu i znaczenia; od Piotra Barbona i  Pawła Rzymianina nikt się we Lwowie nie nauczył budować; a jakichże uczniów i jaką twórczą tradycyę zostawili w Krakowie i Polsce mistrzowie tacy jak Berecci, Padovano, Gucci, Canavesi? 

Jak wytłumaczyć ten objaw? Byłoby krzywdzącym fałszem, gdyby go kto uzasadniał brakiem przyrodzonego zmysłu twórczego, brakiem talentu lub w ogóle upośledzeniem natury polskiej pod względem artystycznym. Że tak nie jest, tego nam złożył dowód wspaniały rozwój naszej sztuki malarskiej w bieżącem stuleciu. Przyczyna leży raczej w tem, w czem leżą przyczyny tylu innych luk i zastojów w naszem dziejowem życiu społecznem i politycznem. Sztuka potrzebuje koniecznie całego i pełnego społeczeństwa, aby się stała rodowitą, a już najbardziej potrzebuje tego architektura, bo ona to jest par excellence sztuką społeczną i polityczną. Społeczeństwa takiego w Polsce nie było — i stąd cała jałowość, cała bezpłodność tej twórczości artystycznej cudzoziemców na naszej ziemi, ta egzotyczna cecha naszych najpiękniejszych zabytków. Przy takim samym ustroju społecznym tak samo i Niemcy nie byliby mieli nigdy sztuki własnej. Jak u nas tak i u nich najwcześniejsze i najpiękniejsze zabytki renesansu powstały z inicyatywy książąt i możnych mecenasów, ale mieli oni silny, bogaty, społecznie wysoce rozwinięty stan średni, mieszczański, i to był grunt zdatny, na którym przyjęła się i rozkrzewiła bujnie sztuka, skoro raz już ziarno jej rzucili cudzoziemscy artyści. Renesans podjęło, utrzymało i rozwinęło mieszczaństwo, ono to połączyło sztukę włoską organicznie z rodzimą twórczością.

Polska w najlepszych czasach mieszczaństwa miała za mało, w gorszych nie miała go prawie wcale. Miasta, które stanowiły żywotny municypalny organizm i miały dość siły społecznej, aby przez nią mieć także siłę cywilizacyjną, dadzą się policzyć prawie na palcach jednej ręki, a i one jeżeli kwitnęły kiedy, to licząc historyczną miarą czasu, tylko na chwilę. Stanu więc średniego nie było, a to co go na pozór zastąpić mogło, t. j. szlachta niższa i najniższa, to nie było stanem w znaczeniu społecznem i politycznem, ale chyba w ekonomicznem. Ruchliwa, inteligentna, pełna imaginacyi i przyrodzonej łatwości umysłu, warstwa ta niewątpliwie oddałaby była wielkie usługi sztuce, gdyby ta sztuka nie była wówczas uważana za rzemiosło, którego zewnętrzne formy i reguły nadawała sobie sama, wierna pod tym względem odwiecznej tradycyi. Szlachcie ubogi wstydził się rzemiosła tak jak wstydził się handlu; obierał ołtarz, szablę, pióro — a w najgorszym razie, gdy mu niedostępne były te dostojne powołania, wolał klamkę pańską, harap ekonomski, a w końcu choćby Sicz kozacką lub upokarzającą „gołotę", aniżeli jakikolwiek zawód, któryby zakrawał choć w przybliżeniu na rękodzieło. Tem się tłumaczy, że na wzorach obcych wyrobiło się przecież swojskie piśmiennictwo, że na polu poezyi i nauk wykazać się przecież możemy poważną sumą dorobku. Literatura miała swój stan średni, swój twórczy podkład społeczny, a więc miała glebę rodowitą — sztuka jej nie miała.

Na domiar złego i mieszczaństwo nasze modeluje się pod niejednym względem na wzór szlachecki, a przynajmniej zakreśla sobie pewne arystokratyczne granice, po za które patrycyuszowi wychodzić nie przystoi. Najdostojniejszem zatrudnieniem jest handel — z rzemiosł tylko jedno, złotnictwo, daje się jeszcze pogodzić od biedy z ambicją patrycyatu, jakoż tylko złotnictwo przyjmuje się bardziej i rozrasta na miejskim gruncie polskim i z wszystkich artystycznych rękodzieł ono ma najwięcej cech rodzimych. Miało ono zresztą za sobą strój i obyczaj kół najszerszych, a każdy znaczniejszy złotnik był także negocyantem. Malarstwo i rzeźbiarstwo w mieszczaństwie lwowskiem o wiele niżej jest cenione niż złotnictwo; jedyny znakomity malarz lwowski Jan Ziarnko byłby udusił swój talent, gdyby go nie przeniósł był pod szeroki horyzont Francyi, a jego spółcześni koledzy to sami partacze — ale mimo wyższej estymy dla złotnictwa zawsze przecież być rzeźnikiem zaszczytniej niż złotnikiem, bo rzeźnictwo miało swoją stronę handlową i bywało połączone z wielkiemi transakcjami na bydło, jako na walor zamienny w towarowym obrocie lwowskim. Być architektem, toby było znaczyło być mularzem, a budownictwo w ogóle jako „rzemiosło" publiczne, pod słońcem, nie przypadało do smaku mieszczaństwu. Honestus murator albo sculptor suburbanus nie zasiadł nigdy na ławie radzieckiej, pośród famatos et spectabiles; wielki to już zaszczyt dla niego, jeśli znalazł miejsce w gronie Czterdziestu Mężów, tej lekceważonej reprezentacyi „pospólstwa."

Mamy przed sobą księgę lwowskiego cechu mularskiego, wprawdzie fragmentaryczną tylko ale sięgającą zapiskami swemi najświetniejszej pory budownictwa, bo r. 1582, a prowadzoną aż do ostatnich lat XVII wieku. W księdze tej znajduje się także regestr „syńców", bo uczeń wstępujący na naukę do mistrza nazywał się „syńcem" — miano polskie i piękne, warte wskrzeszenia. Takich „syńców" czyli uczniów przyjmowali i najlepsi z mistrzów włoskich; przyjmował ich Paweł Rzymianin. Otóż między syńcami tymi nie spotykamy nigdy nazwiska z lepszych sfer mieszczańskich lwowskich — są to chłopcy ze wsi lub z małych okolicznych miasteczek, materyał ciemny, gruby, ubogi, materyał na najpospolitsze chyba rzemiosło, na jakie też zeszłou nas budownictwo, skoro jak mówi o niem jeden z pisarzy naszych z połowy XVII w.; że „prędko się tego lada chłop nauczy: w tem rzemiośle po ranu uczeń; mistrzem być może po obiedzie." Cóż dziwnego, że w budownictwie nastąpił zupełny rozbrat między sztuką a rzemiosłem, i że w tej szkole, jaka w innem społeczeństwie, n. p. niemieckiem, wydałaby była uczniów i stworzyła sztukę domową, w szkole Włochów krakowskich, poznańskich i lwowskich, Polacy nauczyli się tylko władać kielnią, pionem i wagą, wyrobili się tylko na mularzy w najpospolitszem tego słowa znaczeniu — cóż dziwnego, że piszący o budownictwie w 1645 r. Polak radzi przy budowie „starać się i pytać zwłaszcza o cudzoziemca, bo ci dowcip nietylko w głowie ale i w rękach mają i cierpliwość dostatecznej roboty, a nasi Polacy byle zarobić na przepicie.“ Jeszcze w głąb naszego stulecia sięga ten brak zupełny architektów Polaków — i dopiero naszym czasom dano jest patrzeć na ruch artystyczny, budzący się na tem polu. 

Nie idzie przecież zatem, abyśmy odmawiali tym zabytkom przeszłości poszanowania i pietyzmu i abyśmy ich nie mieli uważać za nasze, a jako naszych poznać i rozumieć nie chcieli. Z dzisiejszego zbliżenia się do siebie dalekich światów, z łatwości objęcia nietylko umysłem ale niejako i fizycznem okiem całego horyzontu sztuki i najwspanialszych jej dzieł po za granicami ojczystej ziemi wynika wprawdzie wielka korzyść porównania, które ustrzegą nas od złudzeń, ale niestety budzi się stąd także i niedobra skłonność do lekceważenia tego, co nasze, zamiast aby budziła się tem większa dbałość o to, co posiadamy w domu, właśnie dlatego, że posiadamy mało. Był u nas dawnemi czasy pokorny zwyczaj nazywania tego, co się posiadało, „ubóstwem swojem“; nawet bogaty człowiek używał w testamencie tego słowa na oznaczenie swego mienia. Choćby ta pokorna nazwa dosłownie nawet miała okazać się trafną dla zabytków sztuki na polskiej ziemi, przecież wiedzieć nam o nich należy, bo zły to gospodarz, co myśli, że skromny dobytek obejdzie się bez inwentarza. Gdyby z tego, co się na tem polu zrobi, nie mogło być nawet historyi sztuki polskiej, to przybędzie przecież ważny materyał do historyi cywilizacyi i obyczajów polskich. Z tego też stanowiska wychodził autor, podejmując się niniejszej domowej pracy, chociaż wiedział, że tym samym nakładem trudu, grosza i czasu mógłby był pokusić się o świetniejszy temat z historyi sztuki cudzoziemskiej i zanieść także od siebie kilka szyszek do boru. Był przekonany, że to, co da polskim czytelnikom, nawet w tej skromności swojej będzie im wiedzą nowszą, bliższą i potrzebniejszą.