Antoni Michalak (1899 Kozłów Szlachecki - 1975 Kazimierz Dolny), Exodus (Obraz heroiczny), l. 1934–1935

olej, płótno, 229 × 260,5 cm
sygn. i dat. p. d.: „ANTONI MICHALAK 1934-35”

Pochodzenie:
– własność rodziny artysty
– kolekcja prywatna, Polska

Wystawiany:
– „Znaki wolności. O trwaniu polskiej tożsamości narodowej”, Muzeum Zamek Królewski w Warszawie, 10 listopada 2018 – 31 marca 2019 r.
– „Mistyczny świat Antoniego Michalaka”, Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, 2005, poz. 61
– „Antoni Michalak 1899–1975. Wystawa malarstwa”, Muzeum Kazimierza Dolnego, 1975, poz. 13
– „Antoni Michalak”, Muzeum Okręgowe w Toruniu, 1972, poz. 19
– „Przewodnik nr 130. Bractwo św. Łukasza”, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, 1938, poz. 141
– „Wystawa zbiorowa. Antoni Michalak, Jan Wydra – wystawa pośmiertna”, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, kwiecień – maj 1938, poz. 41
– „Salon Plastyków Bloku Zawodowych Artystów Plastyków”, Instytut Propagandy Sztuki, marzec 1936, Warszawa, poz. 51

Reprodukowany:
– katalog wystawy „Znaki wolności. O trwaniu polskiej tożsamości narodowej”, red. T. Wolsza, I. Kossowska, Warszawa 2018
– „Mistyczny świat Antoniego Michalaka. Katalog wystawy twórczości Antoniego Michalaka 1902–1975”, oprac. W. Odorowski, Kazimierz Dolny 2005, s. 192
– katalog wystawy „Antoni Michalak 1899–1975”, oprac. K. Szurowski, Kazimierz Dolny 1975
– katalog wystawy „Antoni Michalak”, oprac. A. Ściepuro, Toruń 1972
– katalog wystawy „Salon Plastyków Bloku Zawodowych Artystów Plastyków”, Instytut Propagandy Sztuki, Warszawa 1936, s. 65

Wzmiankowany i opisany:
– katalog wystawy „Znaki wolności. O trwaniu polskiej tożsamości narodowej”, red. T. Wolsza, I. Kossowska, Warszawa 2018
– „Mistyczny świat Antoniego Michalaka. Katalog wystawy twórczości Antoniego Michalaka 1902–1975”, oprac. W. Odorowski, Kazimierz Dolny 2005, s. 27–28, 192
– K. Szurowski, „Antoni Michalak jako portrecista”, [w:] „Roczniki Humanistyczne”, t. XXII, z. 6, Lublin 1974, s. 72
– J. J. Kamiński, „Galeria Lubelska”, Lublin 1970, s. 130
– katalog wystawy „Salon Plastyków Bloku Zawodowych Artystów Plastyków”, Warszawa 1936, poz. 51, s. 17

Obraz na czas wystawy przedaukcyjnej znajduje się w depozycie Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym.

„O sile i indywidualności malarstwa Antoniego Michalaka, rozpoznawalnego na pierwszy rzut oka, zdecydował w równej mierze nieprzeciętny, wcześnie rozbudzony talent, rozległa wiedza teoretyczna, jak i znakomite przygotowanie techniczne wyniesione z lat nauki, zarówno pod kierunkiem Konrada Krzyżanowskiego [...], Miłosza Kotarbińskiego [...] oraz przede wszystkim Tadeusza Pruszkowskiego”.

L. Lameński, „Z mroków nocy ku światłu życia...” [w:] „Mistyczny świat Antoniego Michalaka”, Kazimierz Dolny 2005, s. 45

„Exodus” Antoniego Michalaka, znany również i występujący w literaturze pod tytułem „Obraz heroiczny” jest monumentalnym dziełem z dojrzałego okresu twórczości artysty, w którym w pełni ujawnia się jego wrażliwość malarska. Namalowany jest w sposób niezwykle sugestywny, o dużym ładunku ekspresyjnym, nie dziwi więc duże zainteresowanie, które wciąż wzbudza, co przełożyło się na obszerną historię wystawienniczą począwszy od lat 30. XX w. aż po czasy obecne. Obraz powstał latem 1934 r. podczas pobytu artysty na włoskiej wyspie Capri („Mistyczny świat Antoniego Michalaka”, Kazimierz Dolny 2005, s. 27) i w sposób symboliczny odnosić się miał do nastrojów panujących w Europie, nad którą wisiało widmo wojny. Biorąc pod uwagę czas, w którym powstało dzieło, nie będzie przesadnym stwierdzenie, że „Exodus” był niejako malarską, profetyczną wizją artysty. Michalak przywiązywał dużą wagę do tej monumentalnej realizacji, o czym świadczą zachowane trzy studia szkicowe poprzedzające finalną wersję olejną, znajdujące się aktualnie na wypożyczeniu w Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym. Jest to cenny „dokument” obrazujący proces twórczy nad powstaniem dzieła. Obraz przedstawia scenę ucieczki przez pustynię kobiety z dwójką dzieci. Postaci zostały „zamrożone” w ruchu, uchwycone w wykroku, co nadaje przedstawieniu dynamiczności. Mimo iż tematem przedstawienia jest symboliczna scena inspirowana historią biblijną, w kompozycji tej silnie pobrzmiewa „Michalak – portrecista”. Twarze odmalowane zostały pieczołowicie, z uwzględnieniem mimiki oraz oddaniem psychologizmu postaci. Widz bez trudu może zinterpretować panujące w tej scenie nastroje: zdeterminowanie kobiety (matki?), egzaltowanie chłopca oraz na drugim biegunie „posągową” bierność dziewczynki. Wśród zamieszczonych na płótnie postaci uwagę przykuwa jej rozświetlona sylweta oraz twarz o subtelnych, klasycznych rysach. Modelką była Józefa Kobiałka, mieszkanka Kazimierza Dolnego, która wielokrotnie pozowała artyście – również w asyście często portretowanego przez członków Bractwa św. Łukasza, oślepłego na skutek jaskry Aleksandra Kozdronia. Józefa w czasie, gdy malarz pracował nad „Exodusem” była około dziesięcioletnią dziewczynką. Na łamach programu „Historia mówiona”, której celem było zachowanie wspomnień mieszkańców Lubelszczyzny, relacjonowała spotkania z artystą: „… [Kozdronia] prowadzałam do domu pana Michalaka i tam całe wakacje bywaliśmy, może nie codziennie, ale prawie. Tyle obrazów namalował, ja pozowałam i [Kozdroń]. [Kiedy] ja mu pozowałam, [to] tak mnie ładnie posadził, [żeby było mi] wygodnie i książkę mi dał, tak [jakbym] czytała. Bardzo przyjemny człowiek, [był ten] Michalak, jego żona [też] była bardzo miła. Ona najpierw zrobiła nam jedzenie, herbatę, żebyśmy się dobrze czuli.” (źródło: „Brama Grodzka – Teatr NN”, rozmowa z dn. 8.05.2013 r.). Z reguły prace Michalaka o tematyce sakralnej (jak i pozostałych członków Bractwa św. Łukasza) utrzymane były w ciemnej, stonowanej kolorystyce, z punktowo poprowadzonym światłem, przywodzące na myśl obrazy niderlandzkich oraz hiszpańskich mistrzów z epoki baroku (K. Szurowski, „Antoni Michalak jako portrecista”, [w:] „Roczniki Humanistyczne”, t. XXII, z. 6, Lublin 1974, s. 71). W „Exodusie” paleta barwna staje się rozjaśniona (jak w przypadku portretów z tego okresu), kolor jest silnym środkiem ekspresji, przestaje obowiązywać wpajana studentom przez Tadeusza Pruszkowskiego – którego Michalak był uczniem – niechęć do osiągnięć francuskiego impresjonizmu, choć wciąż zauważalna jest wyniesiona z zajęć tendencja do przedstawień silnie realistycznych z dbałością o detal (tamże, s. 66). Dla artysty bardzo ważna była tradycja włoskiego renesansu, w czym znów pobrzmiewa wpływ Pruszkowskiego, co przejawia się zakomponowaniem postaci w układzie trójkątnym. Michalak wielokrotnie podkreślał też znaczenie, jakie miał dla niego Kazimierz Dolny, do którego przeniósł się w 1928 roku. Wedle interpretacji niektórych badaczy pejzaż znajdujący się w tle kompozycji jest krajobrazem odrealnionym, w którym artysta połączył oba bliskie mu obszary. Kręta nić rzeki z przybitymi do brzegu łodziami miała stanowić nawiązanie do Wisły przepływającej przez lubelskie miasto, zaś wyrastający na horyzoncie „stożek” miałby być odniesieniem do Wezuwiusza. „Exodus” Antoniego Michalaka jest bez wątpienia dziełem o klasie muzealnej, skonstruowanym wielopoziomowo pod względem interpretacyjnym, wybitnym przykładem twórczości polskiej szkoły malarskiej okresu międzywojennego.