PIOTRKÓW TRYBUNALSKI, OSTRÓW WLKP., KALISZ, CZĘSTOCHOWA, FRANKFURT n. Odrą, JELENIA GÓRA. Sztambuch ...

PIOTRKÓW TRYBUNALSKI, OSTRÓW WLKP., KALISZ, CZĘSTOCHOWA, FRANKFURT n. Odrą, JELENIA GÓRA. Sztambuch urzędników likwidujących spuściznę po I Rzeczypospolitej i tworzących administrację Prus Południowych do 1796 r., wcześniej studentów fakultetu prawnego i kameralistyki na Viadrinie. Sztambuch jest bardzo ciekawym źródłem do dziejów klasy urzędniczej Prus Południowych. Jest bardzo bogato ilustrowany, we wczesnoromantycznej stylistyce. Zawiera 24 ilustracje, w tym część całostronicowych. Oprawa ze skóry, złocony grzbiet i bordiury na okładce; wym. 190x120 mm; stan bdb.

Viadrina – uniwersytet we Frankfurcie nad Odrą, założony w pocz. XVI w. W XVII w., obok uniwersytetu w Halle, kształcił zgodnie z wymogami kameralistyki kadry urzędnicze i sądowe pod potrzeby administracji brandenburskiej, a później pruskiej. W 1811 roku został połączony z wrocławską Leopoldiną.

Na absolwentów studiów prawniczych i kameralistyki gwałtownie wzrastało zapotrzebowanie w Prusach po każdym zaborze: w 1772, 1793, 1795. Administracja pruska powstawała na gołym korzeniu, likwidując całkowicie zastane struktury administracyjne I Rzeczypospolitej. Opierały się one na starostwach grodowych i niegrodowych, które będąc majątkami publicznymi, czyli królestwa, bądź prywatnymi króla, były oddawane w dzierżawę w zamian za wykonywanie funkcji publicznych.

W XVII wieku elektorzy przyjęli model administracyjny oparty o kamery wojenno-dominalne. Po każdym zaborze natychmiast je organizowano, a starostwa jako królewszczyzny przechodziły na własność króla pruskiego. Pierwszym obowiązkiem urzędników świeżo powołanych kamer wojenno-dominalnych było ustalenie królewszczyzn i spis każdej z nich z natury.

Z dnia na dzień zabór pruski zaroił się od nasłanych urzędników. Wysyłano doświadczonych, z praktyką urzędniczą w podobnych kamerach, np. na Śląsku, ale też świeżo upieczonych absolwentów wspomnianych uczelni. Najazd był na tyle potężny, że przetrwał w pamięci kolejnych pokoleń. Również w języku. Szybko rozmnażające się robactwo domowe, ruchliwe i trudne do wytępienia od tej pory zaczęto nazywać „prusakami”.

Nie pora i czas na pisanie, jak potężna była to grabież i jak wzmocniła finanse króla pruskiego. Jego kasa wręcz spuchła, zwłaszcza że równolegle następowała kradzież majątków kościelnych i klasztornych. A król pruski jak rasowy paser nadawał je zasłużonym junkrom. Stąd się wzięła pruska arystokracja w Wielkim Ks. Poznańskim.

Prusy Południowe powstały po ostatnim zaborze pruskim. Utworzono na nich trzy kamery wojenno-dominalne: w Warszawie, Piotrkowie Trybunalskim i Poznaniu. W tym samym czasie powstały Nowe Prusy Wschodnie z Płockiem i Białymstokiem. Wcześniej po I rozbiorze utworzono Prusy Zachodnie i Dystrykt Nadnotecki.

Sztambuch należał do studenta Viadriny o nazwisku Woyt (pisany też Woit). Zebrał 118 wpisów. Z Frankfurtu nad Odrą jest ich 50. Nie wszystkie są dziełem studentów Viadriny. Najwięcej datowanych jest na luty i marzec 1796, kiedy przypadał pierwszy wiosenny (po niemiecku Ostern) termin zakończenia nauki. Drugi przypadał na św. Michała (Michaelis), czyli jesienią. Są także dwa wpisy z poprzedniego roku. Autor skończył studia w 1796 roku w terminie wiosennym.

Woyt pochodził z Nowogrodu Bobrzańskiego. Tam mieszkała jego matka Johanna, o czym świadczy jej wpis z 1793 r. Od tego roku właściciel zaczął zbierać wpisy. Gimnazjum ukończył w Jeleniej Górze. Tam miał bardzo wielu przyjaciół i znajomych, tam też przebywał w czasie wolnym od nauki w Viadrinie. Z tego miasta pochodzi dużo wpisów z lat 1793-1794. Jeździł również do Głogowa i Siedlęcina. Ten ostatni był własnością Schönaich-Carolathów. Stamtąd pochodzi wpis Ignaza Fesslera (1756-1839), który z obawy przed represjami uciekł z cesarskiego uniwersytetu we Lwowie i schronił się pod opiekuńczymi skrzydłami bardzo wpływowego księcia. Fessler był związany z tajną lożą Euergetenbund, odpryskiem Iluminatów, która została założona w 1792 roku w Głogowie za sprawą urzędników kamery wojenno-dominalnej w Głogowie. Wśród nich byli J. Zerboni di Sposetti, K. J. Salice-Contessa, K. W. von Reibnitz, A. W. von Leipziger. Woyt ich znał i utrzymywał kontakty, o czym świadczą wpisy w sztambuchu.

Część z nich z Głogowa przenosiła się do tworzonej od 1793 r. kamery wojenno-dominalnej w Piotrkowie Trybunalskim. I to oni zapewne sprawili, że do niej trafił po studiach Woyt. Byli już tam jego koledzy ze studiów. W 1796 r. J. Zerboni di Sposetti, urzędnik tejże kamery opublikował list, w którym oskarżył von Hoyma, ministra ds. Prus Południowych o bezprzykładną grabież królewszczyzn, korupcję i inne ciężkie przestępstwa. Von Hoym się wybronił, a Zerboniego i jego przyjaciół skazano na rozmaite kary. W 1796 r. w Piotrkowie Trybunalskim zjawia się Woyt. Z tego czasu pochodzą wpisy od jego kolegów-urzędników. Wpisała się też w 1797 r. Dorota Zerboni, żona aresztowanego już Josepha. W 1798 r. Woyt jeździł do Częstochowy. Jest wpis aktuariusza A. Cibulskiego ze Strykowa, który zgodnie z nazwą swego zawodu zajmował się wyceną majątków zagrabionych przez pruską administrację. Po przeniesieniu zarządu domeny do Kalisza pojawił się wpis z tego miasta oraz nieodległego Ostrowa Wlkp. Ostatni wpis pochodzi z września 1806 r. właśnie z Ostrowa Wlkp. (wówczas Deutsch Ostrowe), kiedy Wielkopolanie szykowali się do I powstania wielkopolskiego, co przesądziło o końcu Prus Południowych w Tylży w 1807 roku i powstaniu Księstwa Warszawskiego.