pastel, papier brązowy, 60 x 45 cm (w świetle oprawy)
sygn. p.g: Ignacy Witkiewicz | 1924 T.B + E [w owalu] | X
Obraz posiada ekspertyzę dr Anny Żakiewicz z maja 2022 roku.
Portret przedstawia małego Tomasza Domaniewskiego (ur. 1920), zwanego Tomciem. Wprawdzie poważna twarzyczka lekko przestraszonego dziecka została narysowana bardzo starannie, w konwencji realistycznej, jednak jego ubiór oraz otoczenie – leżące przed nim owoce i łańcuch szczytów górskich widocznych za jego plecami – artysta potraktował bardzo swobodnie. Dzięki temu portret nabrał swoistej ekspresji wyróżniającej go spośród szeregu innych portretów wykonanych bardziej schematycznie. Takie potraktowanie małego modela z pewnością wynikało z faktu, że był on synem Ireny i Janusza Domaniewskich, przyjaciół Witkacego. Mieszkali oni w Zakopanem od 1921 r. Janusz był doktorem zoologii, pracował jako inspektor ochrony przyrody i łowiectwa, w latach 1927-1930 był kustoszem Muzeum Tatrzańskiego i jednocześnie prezesem Zakopiańskiego Oddziału Towarzystwa Tatrzańskiego. Jego żona Irena opiekowała się Alpinarium (Ogrodem Roślin Alpejskich) przy Muzeum Tatrzańskim.
Przyjazne stosunki z Witkacym uległy pogorszeniu jesienią 1925 r. wskutek wyzwania artysty na pojedynek przez Karola Stryjeńskiego w wyniku plotek dotyczących romansów tego ostatniego rozpowszechnianych przez Irenę Domaniewską. Źródłem tych rzekomo nieprawdziwych pomówień był Witkacy, stąd potrzeba tzw. uzyskania satysfakcji przez pokrzywdzonego. Inna sprawa, że Stryjeński znany był w Zakopanem i nie tylko ze swego upodobania do czarowania kobiet „od lat 1 do 100“, co powodowało nieustanne konflikty z jego żoną Zofią. Wyzwanie na pojedynek miało prawdopodobnie służyć dowiedzeniu jego niewinności w kwestii romansowej i uniknięciu awantury ze strony znanej z porywczego charakteru małżonki. Do pojedynku w końcu nie doszło. Sekundanci obu stron spotkali się trzykrotnie i cała sprawa zakończyła się po kilku miesiącach sądem rozjemczym, który zaproponował polubowne zakończenie sprawy ku zadowoleniu obu panów. Witkacego kosztowało to jednak sporo nerwów, o czym donosił w listach żonie mieszkającej wówczas w Warszawie.
Emocje opadły dopiero po kilku latach, a dokładnie w 1930, kiedy to Witkacy wznowił portretowanie rodziny Domaniewskich, głównie w trakcie spotkań w większym gronie połączonych z konsumpcją alkoholu i eksperymentami z narkotykami pod opieką doktora Teodora Białynickiego-Biruli, który był zresztą jednym z sekundantów artysty.
Wkrótce potem Domaniewscy przeprowadzili się do Warszawy, gdzie Janusz został kustoszem w Państwowym Muzeum Zoologicznym, a w 1935 roku jego dyrektorem. Do Zakopanego powrócili dopiero w 1949 roku.
W latach 1924 i 1930 Witkacy wykonał łącznie 13 portretów rodziny Domaniewskich, w tym – dwa Tomasza (oba w 1924 roku).
Portret czteroletniego Tomasza jest więc nie tylko ciekawym, wyróżniającym się spośród innych portretów dziecięcych wykonanych przez artystę, ale i dokumentem jego interesujących znajomości często połączonych z najrozmaitszymi perypetiami istotnymi dla jego życia i twórczości.
Z ekspertyzy dr Anny Żakiewicz
Bibliografia:
– Stanisław Ignacy Witkiewicz 1885-1939. Katalog dzieł malarskich, oprac. I. Jakimowicz przy współpracy A. Żakiewicz, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1990, poz. I 522.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Warszawa 1885 - Jeziory na Wołyniu 1939) uczył się w domu pod kierunkiem ojca, Stanisława Witkiewicza. W 1903 zdał maturę we Lwowie. W 1904 zaczął podróżować, m.in. do Wiednia, Włoch, Monachium, Paryża, Londynu. W latach 1904-1910 odbywał studia w ASP w Krakowie u prof. Józefa Mehoffera, przerywane okresami nauki u Władysława Ślewińskiego. W 1914 wyjechał z ekspedycją Bronisława Malinowskiego do Australii, stamtąd zaś wprost do Petersburga, gdzie po wybuchu I wojny światowej zaciągnął się do wojska rosyjskiego. W Rosji był świadkiem rewolucji bolszewickiej.
Po powrocie do kraju w 1918 został członkiem grupy „Formiści", z którą wystawiał w latach 1918-1922. W malarstwie tego okresu był najbliższy wcielenia w życie własnej teorii Czystej Formy, sformułowanej w czasie wojny (stosowała się ona również do dramatu). Obok Leona Chwistka był głównym teoretykiem ugrupowania. Po 1924 działał jako jednoosobowa „Firma Portretowa S. I. Witkiewicz’’ wykonująca portrety na zamówienie. Jednocześnie kontynuował twórczość literacką (dramaty, powieści) i filozoficzną, przede wszystkim zaś uprawiał spajającą wszystkie formy jego aktywności, docenioną dopiero u schyłku XX wieku „sztukę życia’’. Popełnił samobójstwo na początku II wojny światowej, nazajutrz po agresji sowieckiej na Polskę.
